თავისუფლების იდეა კაპიტალიზმში

ბოლო წლებია სხვადასხვა კვლევა ცხადყოფს, რომ საქართველოში ერთ-ერთი ყველაზე დიდი გამოწვევა სიღარიბე და ეკონომიკური პრობლემებია. ადამიანების დიდ ნაწილს ხელი არ მიუწვდება სხვადასხვა სიკეთეებზე, იქნება ეს განათლება, სამსახური რომელიც მათ შრომას სათანადოდ აანაზღაურებდა თუ სხვა რესურსებზე. ყველა ეს სიკეთე მოსახლეობის მცირე ჯგუფისთვის არის ხელმისაწვდომი.

გარდა იმისა რომ სოციალურ-ეკონომიკური უთანასწორობა თვალსაჩინოა ქვეყნის შიგნით, ამ პრობლემის მიმართება საერთაშორისო მასშტაბზეც შეიძლება, სადაც საქართველო როგორც პერიფერიული სახელმწიფო არათანაბარ პირობებშია სხვა, უფრო მდიდარ ქვეყნებთან.

უთანასწორობის დანახვა და განხილვა ბევრი მიმართულებით შეიძლება როგორც ლოკალური, ასევე გლობალური მასშტაბით. სწორედ ამიტომ ჩვენი სპეციალური პროექტისთვის – “სოციალურ-ეკონომიკურ უთანასწორობაზე კინოს მედიუმით” ოთხი განსხვავებული ავტორი შევარჩიეთ და თემის სხვადასხვა პრიზმიდან განხილვა ვთხოვეთ,

პროექტის დასკვნით, მეოთხე ეპიზოდში საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებლის ანალიტიკოსი, რეზი ქოიავა, ჭარბვალიანობას როგორც თანამედროვე სამყაროში და მათი შორის საქართველოშიც, კაპიტალიზმის თანმდევ ნაწილს მიმოიხილავს. ამ პრობლემაზე რეზი გასული წლების ერთ-ერთ ყველაზე რეიტინგული სამხრეთ კორეული სერიალის “კალმარის თამაშის” მაგალითზე საუბრობს სადაც პერსონაჟების გასაჭირის მთავარი მიზეზი ვალია.

ამ თემაზე ასევე შეგიძლიათ უყუროთ ვიდეოს რომელიც პროექტის ფარგლებში რეზი ქოიავასთან ჩავწერეთ

ავტორი: რეზი ქოიავა

„მე მსურდა ისტორიის დაწერა, რომელიც იქნება ალეგორია ან იგავი თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებაზე. დამეწერა ის, რაც გამოხატავდა კონკურენციას ექსტრემალური სახით, სიცოცხლის ექსტრემალურ კონკურენციას“.

ჰვან დონ-ჰეკი – სერიალ „კალმარის თამაშის“ რეჟისორი

ხელოვნებაში პროგრესი და თანმიმდევრული განვითარება ბოლო დროს რთული შესამჩნევია. თითქმის ასი წლის წინ ბერტოლტ ბრეხტმა თავის პიესაში “მაჰაგონის ქალაქის დიდება და დაცემა”, რომელიც სატირას წარმოადგენს კაპიტალისტურ საზოგადოებაზე, ფიქციური ქალაქი მაჰაგონი შექმნა. „ქალაქ მაჰაგონში იყო მხოლოდ ერთი სასიკვდილო ცოდვა – არ გქონდეს ფული. ყველა სხვა ცოდვას საკუთარი ფასი ჰქონდა“. გადის წლები და მთელი სამყარო სერიალ – „კალმარის თამაშს“ განიხილავს, სადაც ბრეხტის მაჰაგონში მცხოვრები ადამიანების მსგავსად, ამ შემთხვევაშიც სიხარბე და ეგოიზმი საბოლოო ჯამში დეჰუმანიზაციას და გაუცხოებას იწვევს ადამიანებს შორის. ფილმის სცენარზე მუშაობისას სამხრეთ კორეელი რეჟისორი ჰვან დონ-ჰეკი სიღარიბის ზღვარზე ცხოვრობდა. მაშინ მან სცენარის დასრულება ვერ მოახერხა – კომპიუტერის 675 დოლარად გაყიდვა და ამ ფულით ყოფითი ხარჯების დაფარვა მოუწია.[1]

სიღარიბე სამხრეთ კორეისთვის ეროვნული მასშტაბის პრობლემაა. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანა სილამაზის, მედიცინის და თავის მოვლის ინდუსტრიის მხრივ მსოფლიოს ერთ-ერთი ლიდერია, სამხრეთ კორეის მილიონობით მაცხოვრებელი მძიმე ეკონომიკურ პირობებში ცხოვრობს. სახელმწიფო შედარებითი სიღარიბის მაღალი დონის მქონე ქვეყნების რეიტინგში მეხუთე ადგილს იკავებს. 65 წელზე ზემოთ სამხრეთ კორეის მოქალაქეთა დაახლოებით ნახევარს ღირსეული ცხოვრების საშუალება არ გააჩნია და ღარიბ ადამიანად ითვლება.[2]

ქვეყანა მსგავს რეიტინგებში პანდემიამდეც ლიდერობდა, თუმცა ლოკდაუნის პერიოდში, რომელიც კორონავირუსის ინფექციის გავრცელებამ გამოიწვია, სამხრეთ კორეის მოქალაქეები კიდევ უფრო მძიმე კრიზისში აღმოჩნდნენ, რის გამოც ჰვან დონ-ჰეკის სერიალის იდეა, როგორც არასდროს, აქტუალური გახდა.

პროექტ „კალმარის თამაშის“ იდეა უკიდურესად გასაგები და ბანალურიც კი არის. სერიალის მთავარი გმირია 456 ადამიანი, რომლებიც ან სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობენ, ან გაკოტრების პირას იმყოფებიან. ფული ამ ადამიანებს იმდენად სწრაფად სჭირდებათ, რომ თანახმა არიან მონაწილეობა ერთგვარ რეალითი-შოუში მიიღონ. ყოველ დღე მათ გამოცდის გავლა უწევთ – ეს მარტივი თამაშებია, რომლის სანაცვლოდაც ან ფულს მიიღებენ, ან შუბლში ტყვიას. მონაწილეებს ექვსი განსხვავებული თამაში ელოდებათ. თითოეულის შემდეგ მონაწილეთა ნაწილი იღუპება, რის გამოც ფინალური მოგება იზრდება. თუ ყველა გამოცდას რამდენიმე მოთამაშე გაივლის, ისინი საბოლოო ჯილდოს გაიყოფენ. თუ ფინალში ერთი ადამიანი აღმოჩნდება, იგი მთელ თანხას – 38,5 მილიონ დოლარს მიიღებს. ცხადია, ნაცვლად იმისა, რომ გაერთიანდნენ და ერთად გაიმარჯვონ, მონაწილეები ერთმანეთის განადგურებას იწყებენ, რადგან საკუთარ სიხარბესთან გამკლავებას ვერ ახერხებენ.

*სერიალის რეჟისორი ჰვან-დონ ჰეკი მსახიობებთან ერთად გადასაღებ მოედანზე*

სერიალში ნაჩვენები მინიატიურული საზოგადოების მაგალითზე, რომელიც დახურულ სივრცეში მკაცრი წესებით არსებობს, კაცობრიობის მთავარ ცოდვებს და ნაკლოვანებებს ვხედავთ. მთავარი გმირები შეკითხვებს სვამენ: ვინ არიან ისინი – ადამიანები, რომლებიც პატივისცემას იმსახურებენ, თუ მუშა ცხენები, რომელთა ბედიც არავის ანაღვლებს. ცდილობენ გაიგონ, თუ რამდენად შორს შეუძლიათ შეტოპონ ფულის გამო და თანდათან მორალურ პრინციპებსა და ღირებულებებზე უარს ამბობენ. ისინი სისტემის მოსატყუებლად სხვადასხვა გზას პოულობენ, მოკავშირეებს ეძებენ, თუმცა პირადი მოგებისთვის მეგობრებსა და თანამოაზრეებსაც ღალატობენ. თანდათან კი ეგუებიან იმ აზრს, რომ ვიღაც ცხოვრების აბსურდულ და მკაცრ წესებს აწესებს და ამ წესებზე გავლენის მოხდენა შეუძლებელია.

ღარიბების ტანჯვას და წამებას ცხადია, მდიდრები უყურებენ, რომლებიც ფულმა იმდენად გარყვნა, რომ სხვისი სიკვდილი მათ მხოლოდ აცინებთ. შეჯიბრების ყურებისგან გამოწვეულ უბრალო სპორტულ სიამოვნებას ისინი უფრო ფარულ სიამოვნებას უხამებენ – თავი იგრძნონ მთელს სამყაროზე მაღლა მდგომ ყოვლისშემძლე მდიდრების ელიტის ნაწილად. რადგან სწორედ ისინი უყურებენ სისხლიანი კვესტის მონაწილეებს, მხარს უჭერენ მათ ან გრძნობენ სადისტურ სიამოვნებას მოთამაშეთა თავგადასავლებისგან, რომელთა რიცხვიც სულ უფრო მცირდება. ისინი ამ სანახაობისთვის არარეალურ, ასტრონომიულ თანხებს იხდიან. უპირველეს ყოვლისა კი ფულს იხდიან იმისთვის, რომ თავი ამ შეჯიბრების მიღმა იგრძნონ, დისტანციით დატკბნენ, საკუთარი აბსოლუტური კლასობრივი წარმატება განიცადონ, რომელიც მათ საშუალებას აძლევთ რაღაც მსგავს შეჯიბრში მონაწილეობა არ მიიღონ და კაცობრიობის კლასობრივი პირამიდის თავზე ყოფნა იზეიმონ. ისინი ფულს იხდიან იმისთვის, რომ ბაზრის უხილავი ხელის მიღმა ყოფნის არტიკულირება მოახდინონ, რომელიც მათ გარდა ყველას ყელზე უჭერს. ფულს იხდიან, რომ იგრძნონ – ისინი არიან თავად ეს ბაზარი და სწორედ მათი ხელია სხვის ყელზე.

სერიალის ყურებისას მაყურებელს შეიძლება გაუჩნდეს სურვილი, რომ რომელიმე გმირი სწორად და კარგად მოიქცეს, თუმცა ადამიანის ბუნება „კალმარის თამაშში“ ყველაზე საშინელი ფორმითაა ნაჩვენები. ამ ყველაფრის მიზეზი კი ფულის მზეა, რომელიც მონაწილეთა საცხოვრებელი ოთახის ჭერზე ანათებს. პერიოდულად მოთამაშეები, დაჰიპნოზებულები უყურებენ უზარმაზარ ღორის ფორმის მინის ყულაბას, რომელიც თბილ ყვითელ ფერს ასხივებს და ოცნებობენ, თუ როგორი კარგი იქნება ცხოვრება, როდესაც შეჯიბრს მოიგებენ. და ბოლოს მზე, რომელიც ყველასთვის თანაბრად უნდა ანათებდეს, მათკენ შებრუნდება და ცხოვრებას მარტივად და სასიამოვნოდ აქცევს. და თუ ეს ასე არ მოხდება – ისინი დაიღუპებიან. ეს კი ნიშნავს, რომ არასდროს მოუწევთ ღარიბ, საცოდავ და უფულო ცხოვრებაში დაბრუნება. სანამ მაყურებელი ვერ ხვდება, თუ როგორ შეიძლება საერთოდ მსგავს სისხლიან სასაკლაოში მონაწილეობაზე დათანხმება, მოთამაშეები დარწმუნებული არიან, რომ ეს ექსპერიმენტი მათ ნათელი მომავლის მცირე შანსს მაინც აძლევს, მაშინ, როდესაც პროექტის მიღმა არავითარი პერსპექტივა არ არსებობს. „იქ, თამაშის გარეთ, ისევე ცუდადაა ყველაფერი, როგორც აქ. რა მოხდება, თუ ჩვენ გაგვიშვებენ? ყველას არსად წასასვლელიც კი არ გვაქვს“ – ამბობს ექსპერიმენტის მონაწილე, როდესაც იწყება დავა იმის შესახებ, უნდა შეწყდეს თუ არა თამაში.

სერიალში არის თამაშის შეწყვეტის საინტერესო მომენტი, რომელიც როგორც წესი მსგავს ფილმებში არ გვხვდება. პირველი გამოცდის შემდეგ, რომელშიც მონაწილეთა ნახევარზე მეტი იღუპება, მოთამაშეებს შესაძლებლობა აქვთ თამაშის შეწყვეტას ან გაგრძელებას კოლექტიურად მისცენ ხმა. სისხლიანი შოუთი დაზაფრულები, ისინი თამაშის შეწყვეტას აირჩევენ. თუმცა ნორმალურ ცხოვრებაში დაბრუნებულები კიდევ უფრო უარეს ჯოჯოხეთში აღმოჩნდებიან: დაავადებული ნათესავები, ხელფასის გარეშე თვეობით ცხოვრება, დაპატიმრების საფრთხე. სერიას ასეც ჰქვია – „ჯოჯოხეთი“. საბოლოო ჯამში 90% უკან, თამაშში ბრუნდება. გამოდის, რომ არჩევანის თავისუფლება ილუზიაა, ხოლო რეალური ცხოვრება – სათამაშო-სასაკლაოზე უარესი.

შესაბამისად, „კალმარის თამაში“ არა უბრალოდ მორიგი საგაა უთანასწორობაზე, იგი უფრო რთულ თემას, თავისუფლების საკითხს ეხება – არჩევანის თავისუფლებას და შესაძლებლობების უთანასწორობას. თავისუფლება არა აბსტრაქტული და წმინდად სამართლებრივი ცნებაა, არამედ მდგომარეობა, განპირობებული ადამიანის ცხოვრებისეული შესაძლებლობებით, სადაც გარკვეული ჯგუფის ეკონომიკური დომინაცია და სხვების მოწყვლადი მდგომარეობა საკვანძო როლს თამაშობს.

80-იანი წლებიდან, როდესაც მსოფლიოში ნეოლიბერალური შემობრუნების ეპოქა დაიწყო, თანასწორობის იდეამ პრიორიტეტულობა დაკარგა. ეს ტენდენცია საქართველოში პოსტსაბჭოთა პერიოდში გახდა შესამჩნევი – დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ აღნიშნული იდეა შესაძლებლობების თანასწორობამდე დავიდა და იგი მხოლოდ ნეოლიბერალური თავისუფლების გაგების ჩარჩოებში განიხილება. თანასწორობის იდეა საბჭოთა გადმონაშთად ჩაითვალა და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური დისკუსიის სივრციდან სრულად განიდევნა.[4]

ამ ვითარებაში თავისუფლების იდეამაც ჰიპერტროფიული ფორმა მიიღო და თანასწორობის ცნებასთან წინააღმდეგობაში შევიდა. პოსტსაბჭოთა პერიოდში თავისუფლების რეალიზების შესაძლებლობა მხოლოდ ადამიანთა უკიდურესად ვიწრო ჯგუფმა მიიღო – შედეგად თავისუფლება ადამიანთა უმრავლესობისთვის ეტაპობრივად არათავისუფლების მდგომარეობაში გადაიზარდა. პოსტსაბჭოთა საქართველოში ჩამოყალიბდა საზოგადოება, სადაც ზოგიერთის თავისუფლება უმრავლესობის არათავისუფლებას ნიშნავს. ეს უმრავლესობა უსამართლობის განცდას თან ატარებს, მაგრამ პარადოქსულად მიაჩნია, რომ თავისუფლების რეალიზების უფლება შეზღუდული არ აქვს.[5]

ნაწარმოები შესაძლებლობათა უთანასწორობას და კაპიტალისტურ სამყაროში არჩევანის უფლების ილუზორულობის თემებს ეხება და თავისუფლების ლიბერალური გაგების კრიტიკას გვთავაზობს, რომლის თანახმადაც საკმარისია დაცული იყოს ადამიანთა არჩევანის თავისუფლება, სხვა ყველაფერი კი სახელმწიფოს მხრიდან პირად ცხოვრებაში ჩარევად განიხილება. ერთი მხრივ ვხედავთ შესაძლებლობათა უთანასწორობა როგორ იწვევს ყველა საბაზისო ადამიანური ღირებულების ჩამონგრევას, არჩევანის უფლების ილუზორულობის თეზისი კი სცენარში რამდენჯერმე მეორდება, სერიალის დასასრულისას, მომაკვდავი მდიდარი, რომელიც თამაშებს აორგანიზებდა, მთავარ გმირს ეუბნება: „თქვენ არავინ გაიძულებდათ. თქვენ თავად გააკეთეთ არჩევანი“.

„კორეა მეორე ყველაზე დაკრედიტებული ქვეყანაა მსოფლიოში“, გვესმის ტელევიზორიდან ერთ-ერთ სცენაში. ამ სერიალში ვალი – სიუჟეტის მთავარი ძრავაა. ანთროპოლოგ და ანარქისტ დევიდ გრებერის წიგნების მსგავსად, რომელთანაც ვალის საშუალებით ფულის და ფინანსური სისტემის გაჩენა არის ახსნილი, აქ ყველაფერი თავდაპირველ ვალამდე დადის. სწორედ ვალი ამოძრავებდათ კონკისტადორებს ამერიკის დასაპყრობად გამგზავრებისკენ. სწორედ ვალი ანადგურებს არჩევანის თავისუფლების შინაარსს.

დევიდ გრებერი (ჩვენგან მარცხნივ) ამსტერდამის უნივერსიტეტში სიტყვით გამოსვლისას, მარჯვნივ – პოლიტიკური თეორეტიკოსი ენცო როსი

საქართველოშიც ბოლო 15 წლის განმავლობაში, ფორმალურ თუ არაფორმალურ სასესხო ბაზარზე განვითარებულმა მოვლენებმა – საკრედიტო ბუმიდან ჭარბვალიანობამდე ასიათასობით ადამიანის ცხოვრება შეცვალა. ქვეყანა ხშირად რეგიონში გამორჩეულად სტაბილური და წარმატებული ფინანსური სექტორით ამაყობს, თუმცა დამარცხებულთა რიცხვი გაცილებით უფრო მაღალია. ჩვენ ყოველდღიურად ვისმენთ და ვაწყდებით ისტორიებს ადამიანების შესახებ, რომელთაც სესხის გადაუხდელობის გამო საცხოვრებელი და მასთან ერთად უკანასკნელი სოციალური და ეკონომიკური საყრდენიც დაკარგეს.[6]

ვალი ამ შემთხვევაში წარმოგვიდგება უნივერსალური ბორკილის სახით. მისი დაბრუნება იწვევს ახალი ვალების აღებას და მუდმივ წრეში ჩაბმას, რომელიც შენი სიკვდილის შემდეგაც არ მთავრდება.

1960-იან წლებში „მომხმარებელ საზოგადოებაზე“, „სანახაობის საზოგადოებაზე“, „ერთგანზომილებიან ადამიანზე“ და ა.შ ბევრი თეორია გაჩნდა. ცხადია, ისინი განსხვავებული იყვნენ და თითოეული მათგანის უკან დიდი ფილოსოფიური ტრადიცია იდგა. მაგრამ საერთო მათ ჰქონდათ და ეს პარადოქსული თეზისია: ადამიანებს სიმდიდრის გზით მართავენ. მატერიალური სიჭარბე თავისთავად წარმოადგენს კონტროლის ინსტრუმენტს, რომელიც ახშობს ნებას, წარმოსახვას, სოციალურობას და ა.შ. დღეს ბევრი ეს თეორია არადამაჯერებლად და წინააღმდეგობრივად გამოიყურება – ეს მარქსისტული კრიტიკა იყო, მაგრამ იმის საპირისპირო ვითარებას განიხილავდა, რომელსაც მარქსიზმი აკრიტიკებდა (საჭიროების ვითარება).

მიუხედავად ამისა, ეს თეორიები ცარიელ ადგილას არ გაჩენილა – ისინი ემპირიულად ზუსტად აღწერდნენ კეინსიანურ კაპიტალიზმს, წარმატებულს და სტაბილურს, სადაც ხვალინდელი დღე აუცილებლად უკეთესი იყო, ვიდრე გუშინდელი. მაგრამ მალევე გაირკვა, რომ წინააღმდეგობრივია არა მხოლოდ თეორიები, არამედ თავად კაპიტალიზმიც, რომელსაც ისინი აკრიტიკებდნენ. „მართვა სიმდიდრის გავლით“ უცნაური იდეა აღმოჩნდა არა მხოლოდ ფილოსოფიური წიგნების ფურცლებზე, არამედ პრაქტიკაშიც. ამიტომაც მასზე უარი თქვეს და „მართვას სიღარიბის გავლით“ დაუბრუნდნენ, რომელიც უფრო ნაცნობი და საიმედოა. ამასთან რეგრესი ეტაპობრივად მიმდინარეობს – 2000-იანი წლები სტრუქტურულად „ღრიალა 1920-იანებს“ ჰგავდნენ. ამ ზღვრის გავლის შემდეგ ჩვენ მეოცე საუკუნის დასაწყისის ვითარებას დავუბრუნდით – ბარონებით, პრინცებით და ღატაკებით. უთანასწორობის კრიტიკა მარტივი და სენტიმენტალური გახდა, როგორც XIX საუკუნის და მეოცე საუკუნის დასაწყისის ბრიტანული ლიტერატურა. ეს კარგად ჩანს მასობრივი სოციალური კინოს – “ჯოკერის”, “პარაზიტის”, “პლატფორმის” და სერიალ „კალმარის თამაშის“ მაგალითზე. კაპიტალიზმი კი ასეთია – ვიღაც ღატაკი და უბედურია, ვიღაც მდიდარი და თავხედი და მათ შორის ურთიერთობა სადიზმის ამა თუ იმ ფორმამდე დადის. რევოლუციებმა და ტექნიკურმა პროგრესმა ვერაფერი შეცვალა. ტექნოლოგიურ წინსვლას საზოგადოებრივი პროგრესი არ მიჰყვება. ამ ლოგიკის თანახმად კი გალაქტიკათშორისი მოგზაურობის ეპოქა მართლაც განვითარებული ფეოდალიზმის ეპოქა აღმოჩნდება, როგორც „დიუნში“…

ბრეხტის პიესაში – “კეთილი ადამიანი სიჩუანიდან” ღმერთები კეთილ გოგონას დაეხმარნენ და მას საკუთარი მაღაზიის გასახსნელად ფული მისცეს. თუმცა ამ საქმიდან არაფერი გამოვიდა, რადგან საბაზრო ურთიერთობებზე დაფუძნებულ საზოგადოებაში შენ თუ გადაწყვეტ იყო კეთილი ოთხშაბათობით, მოგიწევს იყო ბოროტი ხუთშაბათობით, რომ გუშინდელი დანაკარგები აანაზღაურო და ღმერთებსაც კი არ შესწევთ ძალა ბაზრის ეს კანონი შეცვალონ.

რეზი ქოიავა ფლობს ილიას უნივერსიტეტის მაგისტრის ხარისხს პოლიტიკის მეცნიერებებში. ამჟამად არის პირველი არხის ანალიტიკოსი და საერთაშორისო პოლიტიკის მიმომხილველი გადაცემაზე “42-ე პარალელი”. მისი ინტერესის სფეროებია: საერთაშორისო პოლიტიკა, ისტორიული სოციოლოგია, ხელოვნების თეორიები

პროექტი “სოციალურ-ეკონომიკურ უთანასწორობაზე კინოს მედიუმით” ხორციელდება ფრიდრიხ ებერტის ფონდის ფინანსური მხარდაჭერით. ტექსტში და ვიდეოში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლოა არ ემთხვეოდეს ფონდის შეხედულებებს.