ბარბი | ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე

„პოსტმოდერნიზმის პასუხი მოდერნს შემდგომში  მდგომარეობს – წარსული რომელსაც ვერ გაანადგურებ, რადგან განადგურებას სიჩუმემდე მივყავართ, თავიდან უნდა მოინახულო: თუმცა, ირონიით, გულუბრყვილობის გარეშე.“ 

უმბერტო ეკო

ავტორი: დათო ლობჟანიძე

ფილმის პრემიერამდე დიდი ხნით ადრე გასაგები იყო რომ ბარბი ირონიული იქნებოდა, სხვაგვარად არც შეიძლებოდა. როდესაც პოსტ-მოდერნისტულ ეპოქაში კონსუმერისტული სამყაროს  ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო პროდუქტზე ქმნი ფილმს და ამას  მის მწარმოებელ კომპანია „MATTEL” – თან თანამშრომლობით აკეთებ, სხვა სცენარი უბრალოდ წარმოუდგენელია.

გრეტა გერვიგის ფილმი ცხადზე ცხადი ირონიით და მარტივზე მარტივი კინო ალუზიით იწყება –  სტენლი კუბრიკის კოსმიური ოდისეის გადათამაშების შემდეგ ნარატორი გვაუწყებს თუ როგორ გადაწყდა ბარბის დამსახურებით ფემინიზმის ყველა პრობლემა –  „ყოველ შემთხვევაში ასე ფიქრობენ ბარბილენდში. ვინ ვარ მე რომ ილუზია დავუმსხვრიო?“ კითხულობს ის რიტორიკულად.

მოკლე შესავლის შემდეგ, მაყურებელი ბარბის სამყაროში ხვდება, ერთგვარ უტოპიაში ან პირიქით, დისტოპიაში – გააჩნია მას რა პოზიციიდან შევხედავთ. თავიდანვე თვალშისაცემია ფილმის ვიზუალური გადაწყვეტა, ერთის მხრივ სეტ დიზაინი და მეორეს მხრივ კამერის მოძრაობა.  აქ როდრიგო პრიეტოს კამერა მოძრავია, თუმცა მისი მოძრაობები ფიქსირებულია, ზუსტი და უშეცდომო, თითქოს დაპროგრამებული, ეს გადაწყვეტილება უნაკლო მაგრამ ხელოვნური სამყაროს ხაზგასასმელადაა მიღებული. რაც შეეხება განათებას, ის ფრონტალურია, განათებულია ყველაფერი, არ არსებობს ჩრდილები. ამ გადაწყვეტილების უკეთ აღსაქმელად შეადარეთ ის ამავე ფილმის დასკვნით ნაწილში გამოყენებულ კადრებს, რომელიც გადამღები ჯგუფის წევრების და მათი ახლობლების პირადი ვიდეოების მონტაჟს წარმოადგენს.

ის  კონტრასტში მოდის ბარბილენდთან, ეს ნაკლოვანებით სავსე რეალობაა, რეალობა სადაც არსებობს სიკვდილი და ფიქრი სიკვდილზე, თუმცა სწორედ ეს ყველაფერი განაპირობებს სიცოცხლის მნიშვნელობას.

ბარბილენდში ყველაფერი პლასტიკური და ფერადია, შხაპის მიღებისას წყალიც კი არაა საჭირო, სახლები არ არის დამძიმებული კედლებით, ბარიერებით რომლებიც პირადს და საჯაროს ყოფენ. პირადი არ არსებობს, ისევე როგორც სექსუალობა, და უფრო მეტიც, მიუხედავად ბარბის თუ კენის თოჯინების სხვადასხვა ნაირსახეობისა, აქ ბარბებსაც და კენებსაც ერთი სახელი ჰქვია.

აი რას ამბობს თავად გერვიგი ბარბილენდსა და ბარბიზე.

„ბარბის იდეა სიმრავლეებში არსებობას გულისხმობს. იდეა ისაა რომ საკუთარი მე აქ ბევრ ადამიანშია გაფანტული, ის რომ ყველა ეს ქალი ბარბია და ბარბი ყველა ეს ქალია თავისთავად უკვე ფსიქოდელიური რამაა. და იმის შეგრძნება რომ ის საკუთარი გარემოს გაგრძელებას წარმოადგენს… აქ არ არსებობს შინაგანი ცხოვრება, რადგანაც არ არსებობს შინაგანი ცხოვრების საჭიროება“.

ფილმის მსვლელობისას ჩვენ ვიგებთ რომ კონკრეტულ ბარბის და ადამიანს შორის რომელიც თოჯინათი თამაშობს არსებობს კავშირი. ბარბი ცარიელი ტილოსავითაა, სადაც საბოლოო კომპოზიციას თოჯინით მოთამაშე ინდივიდი ქმნის. ამავდროულად, უნდა გვახსოვდეს რომ ზოგადად, ბავშვები თოჯინების თამაშით, მათ ირგვლივ არსებულ გარემოს სიმულირებენ, გარემო ახდენს გავლენას მათზე, რისი მანიფესტაციაც საბოლოო ჯამში თამაშში ხდება. თუმცა, ეს თამაში და ამგვარად, ერთგვარი ფიქცია არა თუ უბრალოდ გასართობია, არამედ მნიშვნელოვანია რეალობის ფუნქციონირებისთვის.

აქ სლავოი ჟიჟეკის კომენტარი შეგვიძლია გავიხსენოთ, სოფი ფაიენსის 2006 წლის ფილმიდან The Pervert’s Guide to Cinema – „რა თქმა უნდა, მატრიცა არის ფიქციების მანქანა, თუმცა, ეს ფიქციებია რომლებიც ჩვენს რეალობას უკვე ქმნიან. თუ ჩვენს რეალობას სიმბოლურ ფიქციებს მოაშორებთ, რომლებიც მას განაპირობებენ, მაშინ უშუალოდ რეალობას დაკარგავთ.”

ბარბის შემთხვევაში, “მატრიცის” ცნობილი წითელი და ლურჯი აბის სცენის გადათამაშებას ვხვდებით, რაც შესაძლოა გაცილებით საინტერესოც კი იყოს ვიდრე ორიგინალი სცენა. “მატრიცაში” დაუფიქრებლად იღებს წითელ აბს, მას უნდა რეალობის გაგება, ბარბის შემთხვევაში კი, მარგო რობის პერსონაჟი დაუყოვნებლივ მაღალ ქუსლიან ფეხსაცმელს, სიმბოლურ ლურჯ აბს ირჩევს და ამბობს, რომ მას სიმართლის გაგება არ სურს. აქ, პაროდიის მიღმა ვხედავთ თუ როგორი რთულია ადამიანმა თქვას უარი ყველაფერ იმაზე რისიც აქამდე სჯეროდა, იმ ნარატივზე რომელიც მის რეალობას აყალიბებს, თქვა უარი ამ ყველაფერზე ნიშნავს თქვა უარი რეალობაზე. ბარბი ამ არჩევანს არ აკეთებს და მხოლოდ მას შემდეგ გაუდგება გზას როდესაც არჩევანის გარეშე რჩება.

კინოში, განსაკუთრებით ჰოლივუდის ფილმებში, ხშირად გმირის მოგზაურობის მომსწრენი ვართ. ეს მოგზაურობა, რომელიც პოპულარული მეოცე საუკუნეში ლიტერატურათმცოდნემ და მწერალმა –  ჯოზეფ კემპბელმა გახადა, ზოგიერთ შემთხვევაში შესაძლოა პირდაპირი მნიშვნელობით მოგზაურობას გულისხმობს, მაგრამ ხშირად სიმბოლურ ხასიათს ატარებს და გმირის ზრდას, ეგზისტენციალურ საკითხებთან შეჯახებას, ტრანსფორმაციას და საბოლოოდ, საკუთარ თავთან დაბრუნებას გულისხმობს.

საინტერესოა, რომ ფილმ ბარბის შემთხვევაში ასეთ მოგზაურობას არა მხოლოდ ბარბის, არამედ კენის შემთხვევაშიც ვხედავთ, რაც რეჟისორს საშუალებას აძლევს კომენტარი გააკეთოს როგორც ეგზისტენციალურ, ასევე პოლიტიკურ საკითხებზე – რას ნიშნავს იყო ქალი? რას ნიშნავს იყო ქალი პატრიარქალურ საზოგადოებაში? რას ნიშნავს იყო კაცი? რას ნიშნავს იყო კაცი ასევე პატრიარქალურ საზოგადოებაში?

პიროვნების საზოგადოების ჭრილში არსებობაზე საუბრისას, ჩვენ კვლავ და კვლავ ფიქციების თემას ვუბრუნდებით, აქ პიროვნება, არ აქვს მნიშვნელობა სქესს, საზოგადოების მიერ შექმნილი კონსტრუქტების გავლენის ქვეშაა, თუმცა ფიქტიურობის მიუხედავად სწორედ ეს მოცემულობა ძერწავს რეალობას. ამის მაგალითს განსაკუთრებით მკაფიოდ რაიან გოსლინგის პერსონაჟის  შემთხვევაში ვხედავთ.

„ბარბის ყოველი დღე კარგია. თუმცა, კენს კარგი დღე მხოლოდ იმ შემთხვევაში აქვს თუ ბარბი მას შეხედავს“ – გვეუბნება ნარატორი ფილმის დასაწყისში. თავისთავად, ეს სცენა ცხადია პატრიარქალური საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი მოცემულობის სუბვერსიას ახდენს – კაცის და ქალის როლების შეცვლით ის მკაფიოდ აჩვენებს თუ რა აბსურდული ნორმებით ფუნქციონირებს თანამედროვე საზოგადოება. თუმცა, კენის პერსონაჟი არა მხოლოდ ერთგვარი სარკისებრი ეფექტის გამოა საინტერესო, არამედ იმიტომაც, თუ როგორი შემართებით ცდილობს გაამართლოს მოლოდინი რომელიც მის მიმართ  საზოგადოებას აქვს. ამ შემთხვევაში, ტოქსიკური მასკულინობის მიმართულებით.

მისი არა თუ მთავარი, არამედ ერთადერთი მიზანი ბარბის მოწონებასა და გულის მოგებაში მდგომარეობს, მაშინაც კი როდესაც ის ბარბილენდში გადატრიალებას ახდენს. ეს ის ფიქციაა რომელიც მას როგორც კენს განსაზღვრავს, ამიტომაა მისთვის მტკივნეული ფილმის დასკვნით ეპიზოდში ამის გააზრება და გადააზრება.

ბარბი და კენი პერსონაჟებად არა მხოლოდ ფილმში გვევლინებიან, არამედ მეტანარადიულადაც. გარდა უკვე ნახსენები კენის ეპიზოდისა, სადაც ქალის და მამაკაცის როლების რევერსის მომსწრენი ვართ, მეტანარატიულ მაგალითს ბარბის და კენის ბარბილენდიდან რეალურ სამყაროში გადასვლის ეპიზოდშიც ვხედავთ. აქ, მაყურებელს გერვიგი ამბის თხრობის ტექნიკის ოსტატური გამოყენების ხარჯზე სამყაროს გვერდიდან დანახვის საშუალებას აძლევს. როგორ ახერხებს ამას ავტორი? ერთის მხრივ ამ ეპიზოდს წინ უძღვის ბარბილენდში ყოფნის დაახლოებით ნახევარსაათიანი უწყვეტი მონაკვეთი, რაც მაყურებელს, განსაკუთრებით თუ ის ფილმს კინოთეატრში უყურებს, რეალობიდან გაქცევაში უწყობს ხელს და მეორეს მხრივ, სამყაროს კენის და ბარბის  ნაივური თვალთახედვიდან დანახვის საშუალებას აძლევს.

აქ ბარბის და კენის გზები იყოფა – თუ ბარბი სექსიზმის გამოვლინებებს ამ სამყაროში მოხვედრისას პირველივე მომენტიდან ხედავს, კენი პატრიარქატის წესების შესწავლას ენთუზიაზმით იწყებს. კენი იხიბლება ასეთი სამყაროთი, ასწრებს ბარბის ბარბილენდში დაბრუნებას და აქ არსებულ მატრიარქატს პატრიარქატით ანაცვლებს.  პატრიარქატის კენისებრი ვერსია არსებობს მანამ სანამ ბარბები წინააღმდეგობას არ შექმნიან, არ გაუკეთებენ ეგრეთწოდებულ დეპროგრამირებას პატრიარქატის ტყვეობაში მყოფ ყველა სხვა ბარბის და არ აღადგენენ აქამდე არსებულ წყობას. საინტერესოა, რომ ამ პროცესში მარგო რობის პერსონაჟი აღიარებს რომ აქამდე მისი დამოკიდებულება კენის მიმართ არ იყო სამართლიანი, პირვანდელი წესრიგის აღდგენისას კი სისტემის რეფორმირების საკითხი დგება. ამ პროცესში ერთ-ერთი კენი უზენაესს სასამართლოში კენებისთვის თანამდებობებს ითხოვს. თუმცა, პრეზიდენტი მას ზრდილობიანი უარით ისტუმრებს და უფრო დაბალი ინსტანციის სასამართლოს სთავაზობს, რაზეც კიდევ ერთი კენი სიხარულით თანხმდება.

ამ დროს ნარატორისგან  ირონიული შენიშვნა გვესმის:

„კენებმა სადღაც უნდა დაიწყონ და ერთ დღესაც მათ იმდენივე ძალაუფლება და გავლენა ექნებათ ბარბილენდში როგორიც  ქალებს აქვთ, რეალურ სამყაროში“.

ეს კომენტარი თანამედროვე სამყაროში ქალების ხშირად ჯერ კიდევ მოჩვენებითი ძალაუფლების შესახებ, ფილმში არა ერთხელ იჩენს თავს. ამავდროულად საინტერესოა, რომ რეალობაში არსებული უსამართლო პატრიარქატის ფონზე სამართლიანი არც ბარბირელენდია. ეს არ არის ფემინისტური სამყარო სადაც გენდერული თანასწორობაა. გერვიგი ცხადია ერთის მხრივ ბარბილენდს როგორც სარკეს იყენებს და ამავდროულად უთანასწორობას ძალაუფლებრივი ურთიერთობების ჭრილში განიხილავს. ფილმის ერთ-ერთ გვიანდელ სცენაში ბარბი რომელიც აქამდე იერარქიის მაღალ საფეხურზე იმყოფებოდა და ჯერ კიდევ არ იცის რომ ბარბების სახლებს კენები დაეუფლნენ, ხვდება რომ კენებს საკუთარი სახლიც კი არ გააჩნდათ და ამაზე პირველად ფიქრობს.

ცხადია, შეცდომა იქნებოდა ბარბის რევოლუციურ, სუბვერსიულ ან ფემინისტურ ჭრილში განხილვა, ისეთ ფილმად აღქმა რომელიც მაყურებელს ბრძოლისთვის მზა რეცეპტებს აძლევს. თუმცა, ბარბის ძალა მის თვით ირონიულობაშია. ეს თვითირონია კულმინაციას მაშინ აღწევს როდესაც ახალი სისტემის მოწყობის საკითხის განხილვისას მიმართვის ობიექტი კვლავ კომპანია „MATTEL”-ის ხელმძღვანელებისგან დაკომპლექტებული მამაკაცების გუნდია. ბოლო სიტყვა მათ ეკუთვნით. ვილ ფარელის პერსონაჟი ბარბების ემანსიპაციის შესახებ წამოყენებულ იდეაზე დასტურით უპასუხებს – მხოლოდ იმიტომ რომ ამ იდეას ფულის მოტანა შეუძლია. შესაბამისად, აქ შემოთავაზებულ მოდელში არაფერია ახალი,  სტატუსს-კვო შენარჩუნდება. თუმცა, სწორედ თვითირონია მოგვასწავებს იმას, რომ ეს არ არის ის რაც შეიძლება ფილმის ავტორს უნდოდეს, არა, ეს უბრალოდ ის მოცემულობაა რომელშიც ვცხოვრობთ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ფილმი პოლიტიკურად პესიმისტურიც კია. თუმცა, აქ სუბვერსიულობა არა პირდაპირ ბრძოლაში, არამედ დეპროგრამირებაშია. ის არ გვთავაზობს გამოსავალს, არ გვთავაზობს ეკონომიკური ურთიერთობების თუ მოწყობის ახალ მოდელებს,  ის უბრალოდ აღწერს იმ მოცემულობას რომელიც გამოუვალ მდგომარეობაში ამყოფებს როგორც ფილმის ნარატივს, ასევე  ნამუშევარს მეტანარატივის დონეზე, სადაც საავტორო ფილმი დიდი კომპანიების, იქნება ეს ვორნერ ბრაზერსი თუ „MATTEL-ი”, მხარდაჭერით იქმნება. აქ ერთადერთი იარაღი რომელიც ავტორის არსენალში რჩება სწორედ ირონიაა, ირონია რომელიც არსებული რეალობის გადააზრების  შანსს ადამიანთა მაქსიმალურ რაოდენობას აძლევს.