პერსონაჟები, რომლებმაც იციან და არ იციან, ცოტა რამ სემიოტიკის შესახებ

ტექსტი პირველად განთავსდა “არტნიუსი” – ს ვებგვერდზე

ავტორი: მარიამ ნოზაძე

პერსონაჟები, რომლებმაც იციან და პერსონაჟები, რომლებმაც არ იციან და ცოტა რამ სემიოტიკის შესახებ

დონალდ ფავარო არის ავტორი წიგნისა “Essential Readings in Biosemiotics” („ბიოსემიოტიკისთვის აუცილებელი საკითხავები“), რომელშიც ჩარლზ სანდერს პირსზე საუბრისას ამბობს ასეთ მოსაზრებას,[1] რომ მას მერე, რაც ღმერთი გადავაგდეთ, რომელიც, თავის მხრივ, ყოვლისმცოდნე, ყოვლად აღმატებული გონი იყო, ადამიანებს რაღაც ნაწილი ვაკვირდებით სამყაროს ნიშნების მეშვეობით იმის გასაგებად, თუ როგორი არის იგი, ხოლო სხვა მხრივ, მაინც რჩებიან ადამიანები, რომლებსაც რატომღაც მხოლოდ ის აინტერესებთ, როგორი უნდა იყოს სამყარო.

ნიშნების მეშვეობით სამყაროს გაგების შესახებ ორი ცნობილი მეცნიერი თომას სებეოკი და მიშელ დანეზი გვესაუბრება, რომელთაც ერთობლივად ეკუთვნით სემიოტიკური ნიშნების „მოდელირების სისტემების თეორია“, Modeling systems theory. ეს თეორია ნიშნების გაგების სამი შრის შესახებაა, პირველადი (Primary Modeling System), მეორეული ( Secondary Modeling System) და მესამეული (Tertiary Modeling System) მოდელირების სისტემები. ნიშნების პირველადი აღქმა ფიზიკურად გრძნობა-აღქმადია, მეორეული შრე ნიშნის ანალოგიის მოძებნაში გვეხმარება (ინდექსურია) და მესამეულს ნიშნის სიმბოლური გამოყენების უნარზე გავყავართ.[2] იმისთვის, რომ რამესთან კოგნიტური კავშირი დავამყაროთ, რომელიმე მოდელი აუცილებლად გვჭირდება და უკეთეს შემთხვევაში – სამივე მოდელი.

ლიტერატურასთან მიმართებით კი, მრავალ სხვა საკითხთან ერთად, აი, რა ხდება: ჩვენ ხანდახან ვიწყებთ წუწუნს, რომ პერსონაჟი დამაჯერებელი არ არის, აგრეთვე, არაა მკაფიო მისი თვისებები, სურვილები და ა.შ. მიზეზი კი ავტორის უნიჭობა გვგონია. სინამდვილეში ჩვენ სამყაროსგან მიჩვეული ვართ სამივე მოდელის სისტემებით ოპერირებას, ანუ ჩვენი აღქმა ავტომატურად მიბმულია სემიოტიკური მოდელების სისტემებზე და ეს დაახლოებით იგივეა, რომ მიზიდულობის კანონი მაინც არსებობს, მიუხედავად იმისა, მისი არსებობის შესახებ ინდივიდმა იცის თუ არა.

სემიოტიკური აღქმის მოდელების თვალსაზრისითაც ზუსტად იგივე ხდება. ადამიანი მოვლენის აღქმისას სამიდან ერთ-ერთ მოდელს მაინც იყენებს, ხოლო ხელოვნების აღსაქმელად, რასაკვირველია, ყველაზე კოპლექსური ვარიანტი სჭირდება ანუ ის, როცა პერსონაჟი ყოვლად წარმოდგენილია მკითხველის სამსჯავროზე თავისი პირველადი მოდელირების სისტემით, მეორეული მოდელირების სისტემით და მესამეული მოდელირების სისტემით. აი, როდის გრძნობს მკითხველი თავს კარგად.

მაგრამ იმისთვის, რომ კონკრეტულ ტექსტთან ჩვენი ურთიერთობა ჩამოყალიბდეს აუცილებელი არ არის ჩვენ პერსონაჟის სამყაროს ბოლომდე ვაცნობიერებდეთ. მეტიც, საჭირო სულაც არ არის თავად პერსონაჟი აცნობიერებდეს საკუთარ თავს სამივე შრეზე ან ავტორი აცნობიერებდეს მას. სინამდვილეში, ძალიან ხშირად, პერსონაჟებმა შეიძლება არც იციან, სად არიან. მეტიც, ხანდახან არც ავტორმა არ იცის, სად არის პერსონაჟი და მკითხველს რჩება ბურთი და მოედანი ამის ამოსაცნობად. მოკლედ, იმის თქმა მინდა, რომ ჩვენ, მკითხველები, კი სემიოტიკურად ნიშნებით ვუდგებით წიგნებს, მაგრამ ხანდახან წიგნები შექმნისთანავე სულაც არ ფარავენ ყველა ჩვენს სემიოტიკურ მოთხოვნას. სულაც არა და ამას საკმაოდ ხანგრძლივი ისტორია აქვს:

ყველაფერი აქაც ანტიკური სამყაროდან იწყება. როცა აქილევსმა იცის, ვინ არის, სად არის და რა ბედი მოელის, მას ფატუმთან „მოგვარებული“ აქვს, ასე რომ, შეიძლება, ძალიანაც გული სწყდება „ამ მშვენიერ მზის ჩასვლას რომ აწი ვეღარ იხილავს“, მაგრამ არჩევანი უკვე გაკეთებულია, წილი ნაყარია, რუბიკონი გადალახულია, სამარადისო დიდება მოპოვებულია, ლხინი აქა. იქვე კი მეორე უდიდესი პერსონაჟი, რომელმაც საუკუნო სახელი ფატუმთან სხვა სახის გარიგებით მოიპოვა, ოიდიპოსია. იგი ამ დიქოტომიის მეორე ფლანგს წარმოადგენს. ოიდიპოსმა, მოგეხსენებათ, არ იცის სიმართლე, არ იცის, სინამდვილეში, სად არის, „რაშიგან არს“ და იგი ნიშნებს მრავალ გზის ვერ მიხვდა, სანამ საბოლოოდ მისი ტრაგედია ამ არცოდნის ცოდნად გადაკეთებაში არ გამოვლინდა.

სანამ სხვა მაგალითებს ვიტყვი, მინდა, აქვე შეგახსენოთ, რომ, რა თქმა უნდა, როგორც ყველა სხვა თეორია ლიტერტურის შესახებ, ეს თეორიაც უნივერსალური ვერ იქნება, რადგან ვერ შევიტანთ კარნავალიზმს, მომიტევეთ და იქ, სადაც ის არ არის, მაგრამ გარკვეული კვანტიტატიური ანალიზით, უფრო სწორად კი, ამ შემთხვევაში ცოტაოდენი დათვლით, მინდა დავთვალო, როგორ ჯგუფდება ჩვენთვს ძალიან ახლობელ ტექსტებში მცოდნეთა და გამგებთა სიმრავლე არმცოდნეთა და ვერგამგებთა სიმრავლესთან.

ჩემი მარტივი დაკვირვებით, ძალიან ბერვ დიდ მწერალს პერსონაჟთა შექმნისას აქვს არჩეული ეს (სემიოტიკური შრეების სრულად დაფარვა-არდაფარვის) მოდელი და მათმა პერსონაჟებმა იციან თავად როგორ ხედავენ სამყაროს, ვინ არიან, რა ბედი ელით. მაგალითად, თომას მანის „ჯადოსნური მთის“ ერთ-ერთი ყველზე საოცარი პერსონაჟი იოახიმი ჰანსის მატარებლის სადგურზე დახვედრის სცენაში რომ გვხვდება პირველად, თავიდავნე გაცნობიერებული ინდივიდის აღწერილობით გვეძლევა,[3] რომელმაც იცის, რომ ადრე თუ გვიან-მეთქი მინდოდა მეთქვა, მაგრამ არ, იცის, რომ ადრე მოკვდება და ამ მონაცემზე დაფუძნებით ცხოვრობს. მეორე მხრივ, ჰანსი, რომელიც კაცობრიობის ცოდნას მთელი წიგნის განმავლობაში დავოსში ყოფნით, იქ მიმდინარე მოვლენებით, იქ მყოფ პერსონაჟებთან საუბრით და მათი მეშვეობით შემეცნებით ახერხებს, საბოლოოდ, ჩემი აზრით, საერთოდაც ვერ ხვდება, ან თვითონ სად არის, ან საერთოდ სადმე ყოფნა რა შეიძლება იყოს. შესაბამისად, მკითხველისთვის მისი ბედი დღემდე ამოუხსნელი ამოცანაა და ალბათობების უსასრულობა.

მეორე საეტაპო ნაწარმოები, სადაც ცნობა-არცნობასთან, გაგება-ვერგაგებასთან გვაქვს კავშირი „ანა კარენინაა“. ამ რომანში მთელი ის ტრაგედია, რეალურად გასაგებია მხოლოდ ანასთვის. ნაწარმოების ვერცერთი სხვა პერსონაჟი (და სხვა პერსონაჟებს რად ვაქნევთ, როცა თავად ვრონსკიც) საერთოდ ვერ ხვდება, რა მოხდა, ანამ თავი რატომ მოიკლა, რა უნდა ყოფილიყო სხვანაირად, სად იყო გარღვევა. ისევ სემიოტიკა რომ მოვიშველიოთ, ისინი უმეტესადკითხულობენ ანას მოდელირების მეორეულ შრეზე, ინდექსურ, სიმფტომურ ნიშნებს ხედავენ და ანა მხოლოდ აკვირვებთ. ამ ამბავს მეც ცოტა გვაინ მივხვდი, რადგან ანა კარენინა არაა ის წიგნი, ერთი ხელის მოსმით რომ გაიგო. ტექსტის ანალიზში ერთი ბოლოდროინდელი ეკრანიზაცია დამეხმარა. ჩემი მხრივ, რადგან ყოველთვის ვფიქრობდი, რომ წიგნის ყველა ეკრანიზაცია ინტერპრეტაციის სრულიად ლეგიტიმური საშუალებაა, აქაც მოვიყვან ფილმის მაგალითს.

ფილმი სულ ახალია, 2017 წელს გადაიღეს და სერიებადაა გამოსული. სრული სახელწოდება: „ანა კარენინა- ვრონსკის ისტორია“. ფილმი ვრონსკის მიერ მოყოლილის მიხედვით არის აგებული, როცა უკვე ასაკში შესული ვრონსკი 1904 წელს, რუსეთ-იაპონიის ომში დაიჭრა და მანჯურიაში სამხედრო სამეციდინო პუნტში ცდილობს გამოჯანმრთელებას. იმის გათვალისწინებით, რომ ამჯერად ნარატორი ვრონსკია, წესით მაყურებელი/მკითხველი ელოდება, რომ ბოლოს და ბოლოს გაიხსნას ამ პერსონაჟის შინაგანი სამყარო და ფიქრები. მაგრამ მინდა გითხრათ, რომ მაინცდამაინც ასე არ აღმოჩნდა: ვრონსკიმ ისევ ვერ გაიგო, ანას რა დაემართა, კარენინთან განქორწინების საქმე ბოლომდე რატომ არ მიიყვანა, თავი რატომ მოიკლა. მოკლედ, ანა ვრონსკისთვის ისევ მისტიკად დარჩა, ხოლო თავად ანას სულიერი ძვრები – მკითხველისთვის აქაც ყველაზე დამაფიქრებელ სეგმენტად. სემიოტიკის ენაზე რომ ვთქვათ, მიუხედავად კარენ შახნაზაროვის, ფილმის რეჟისორის მცდელობისა, „მოდელი ვრონსკი“ ისევ ვერ ხვდება სამყაროს ნიშნებს და „მოდელი ანა“ ისევ ხვდება თავის ბედს, თავისი ბედის ყველა ნიშანს კითხულობს.

მაგალითების მეტად განვრცობაც შეიძლება ისეთი ტექსტის ჩვენებით, სადაც ავტორიც და პერსონაჟიც კიდით კიდემდე ფლობს პერსონაჟის ცნობიერს და სამყაროსთან მიმართებას. ესაა მარგარეტ ეტვუდის „ბრმა მკვლელის“ პერსონაჟი – აირის ჩეიზი, რომელიც ქალი პერსონაჟებიდან ერთ-ერთი ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანი პერსონაჟია მეოცე საუკუნის ლიტერატურაში. მიუხედავად იმისა, რომ იგი მთელ ამ ამბავს ასაკში მყოფი გვიყვება, (მაშინ, როცა ყველა სიმღერა უკვე ნამღერია, როცა ყველა ფარდაგი უკვე მოქსოვილია, როცა ყველა ახლობელი ადამიანი უკვე ჩამოშორებულია და ყველა ჯანმრთელობა – გალეული), მაინც მისი ცხოვრების მთელი რესტროსპექტივა გვაძლევს არაჩვეულებრივ საშუალებას, რომ დავაკვირდეთ, როგორი იყო მის ცნობიერებაში უწყვეტი, გამუდმებითი თვითანალიზი. ასევე, როგორი იყო მის გარშემო მყოფი ადამიანების შეფასებისა და ანალიზის პროცესი და როგორი იყო იმ ყველაფრის ცოდნა, რაც მთელ წიგნში ამოუხსნელად ეჩვენება ყველა სხვა გმირს, მაგალითად, ლორას ფენომენი.

საკუთარი არსებობის ყველა ნიშანი და შრე როცა კარგად იცის აირისმა, ბუნებრივია, იცის მარგარეტ ეტვუდმა და საბოლოოდ მკითხველმაც და მინდა გითხრათ, რომ ამ წიგნის მთელი ღირსება ის არის, რომ საბოლოოდ არცერთს (პერსონაჟს, ავტორსა და მკითხველს) არ ეშინია არც საკუთარი თავის, არც ამბის, არც ბედის განსაზღრულობის, არც საბოლოო განაჩენის, არც სხვების მიერ ვერაფრის ვერგაგების და ა.შ. (ნუ, ყოველ შემთხვევაში, ეს ნაწარმოები მსგავს განწყობას ტოვებს).

ლიტერატურის და სემიოტიკის გვერდიგვერდ მოტანისას დანაშაული იქნება, რომ უმბერტო ეკოს სახელი არ ვახსენოთ. მით უმეტეს, რომ იგი სრულიად შოკის მომგვრელია პერსონაჟის წარმოჩენის და მოდელებით თამაშის თავსაზრისით. მოგეხსენებათ ეკო თავად სემიოტიკოსი იყო და პირველადი, მეორეული და მესამეული მოდელების სისტემა ჩემზე უკეთ იცოდა, მაგრამ ყოვლად საოცარი ამ თვალსაზრისით შემიძლია ვუწოდო სიმონინის შემთხვევას „პრაღის სასაფლაოს“ გამაოგნებელ პერსონაჟს, რომელის შესახებაც თავად ამბობდა[4], რომ სურდა ყველაზე ცინიკური და უღირსი პერსონაჟის შექმნა. მაგრამ ეს ოსტატობა სხვა მსჯელობის საგანია. აქ ხაზი მინდა გავუსვა იმას, რომ მოგეხსენებათ, სიმონინის ამნეზია აქვს და სხვა ყველაფერთან ერთად, საკუთარი თავის გაყალბებაში ცხოვრობს. იგი საკუთარ ნაწერებს ვერ ცნობს, სემიოტიკის ენაზე რომ ვთქვათ, საკუთარ დატოვებულ ნიშნებს ვერ კითხულობს და მკითხველს ხომ საერთოდ თავსატეხი ატყდება. აქ ეკო მშვენივრად ათამაშებს პერსონაჟსაც და თავად მკითხველსაც და, რა თქმა უნდა, ამას განზრახ აკეთებს (შემდგომ ამ ტექსტზე ინტერვიუებსა და კომენატრებში ეს არაერთხელ განმარტა).

შესაბამისად, საქმე იქამდე მიდის, რომ ოსტატ მწერალს პირიქით შეუძლია განზრახ დაგვიმალოს პერსონაჟის ნიშნები, განზრახ გვაწვალოს მისი ვერ გაგებით და განზრახ გამოგვაკლოს სემიოტიკური აღქმის შრეები, მიუხედავად იმისა, მან სემიოტიკური შრეების შესახებ იცის თუ არა. ამით, რა თქმა უნდა, მკითხველში სხვადასხვა განწყობის გამოწვევაა შესაძლებელი, სიმონინის შემთხვევაში შეიძლება მეტი ცნობისმოყვარეობით ჩაერთოს პერსონაჟი ძიებაში, ვრონსკის შემთხვევაში შეიძლება განრისხდეს, როცა ანას სულიერი მდგომარეობის ნიშნებს ვერ ხვდება და ა.შ. უნდა ითქვას, რომ სიცხადით მკითხველი შეიძლება მეტად ხეირობს, რადგან ეს უბრალოდ მეტი კომფორტია, მაგრამ არავითარი ბრალდების უფლება არ უნდა გვქონდეს იმ ავტორებისადმი, რომლებიც განზრახ გვაჩვენებენ დაბნეულ პერსონაჟს, არმცოდნეს, ვერგამგებს, დაკარგულს.

სემიოტიკას, როგორც მეცნიერებას, რომელსაც უნდა, გაიგოს როგორიც არის ისეთი სამყარო, ამასთან პრობლემა ნამდვილად არ აქვს.

გამოყენებული ლიტერატურა

[1]Favareau Donald,Essential Reading in Biosemitics, 2010 : 121

[2]Sebeok A., Thomas. Danesi, Marcel,The Forms of Meaning, Modeling Systems Theory and Semiotic Analysis, 2000: 10.

[3] ციტატა ინგლისურად: „Joachim was taller and broader than he, a picture of youthful vigour, and made for a uniform. He was of the very dark type which his blond-peopled country not seldom produces, and his already nut-brown skin was tanned almost to bronze. With his large, black eyes and small, dark moustache over the full, well-shaped mouth, he would have been distinctly handsome if his ears had not stood out. Up to a certain period they had been his only trouble in life. Now, however, he had others.“

[4]ნიუ იორკში 2011 წლის 8 ნოემბრის ინტერვიუში სიმონინის შესახებაც განაცხადა, რომ სურდა „to make into the most cynical and disagreeable character in all the history of literature“